Memy mogą być nielegalne

Coraz popularniejsze w internecie są memy, które ukazują wizerunek określonych osób wraz z komentarzem. W większości przypadków memy bezpośrednio godzą w dobra osobiste ukazanych postaci, mają bowiem charakter niezwykle krzywdzący, ironiczny oraz obraźliwy.

Pierwszym z kontrowersyjnych zagadnień jest notorycznie naruszane prawo do wizerunku. Stanowi ono istotną część składową w ramach pojęcia dóbr osobistych. Zgodnie bowiem z art. 23 Kodeksu Cywilnego, dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

Katalog dóbr osobistych jest katalogiem otwartym, a doktryna i orzecznictwo sądów wskazują kolejne dobra osobiste w miarę rozwoju stosunków społecznych. Napastliwe i często niezwykle krzywdzące treści godzą nie tylko w dobre imię danej osoby, ale także w jej cześć zarówno zewnętrzną – a więc wartość, jaką dana osoba posiada w pojęciu innych ludzi (znaczenie społeczne człowieka) – jak i cześć wewnętrzną, przez którą rozumieć należy poczucie godności osobistej danego człowieka (wewnętrzna wartość osoby).

Osoba, której dobro osobiste zostało zagrożone cudzym działaniem, może na podstawie unormowań Kodeksu Cywilnego zażądać zaniechania tego działania. Jeśli dobro zostało naruszone, może ona żądać również, by osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie można również domagać się zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Kardynalna wartość, jaką jest prawo do wizerunku, chroniona jest bezpośrednio przez art. 81 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z tym przepisem rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku zaś wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie. Należy również zaznaczyć, iż zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:

1. osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
2. osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Powyższe wyłączenia określone są niezwykle wąsko i jednoznacznie, przez co stopień ochrony wizerunku jest niezwykle wysoki, lecz zapewnienie skuteczności tej ochrony zależy od funkcjonowania rzeczonej treści przepisów w praktyce. W ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych brak jest bowiem definicji osoby powszechnie znanej, dlatego też to przede wszystkim do sądów oraz doktryny należy interpretacja tego zwrotu.

Zgodnie z powszechnie akceptowaną linią orzeczniczą, do osób powszechnie znanych można zaliczyć takie osoby, które wprost lub w sposób dorozumiany godzą się na podawanie do publicznej wiadomości wiedzy o swoim życiu – nie są to jednak tylko aktorzy, piosenkarze czy politycy, ale również osoby prowadzące działalność gospodarczą lub społeczną. Określona grupa osób może być z góry zaliczona do grona osób powszechnie znanych w rozumieniu przepisów prawa autorskiego bądź ze względu na pełniony urząd, bądź wykonywany zawód, szczególnie jeśli osoba go wykonująca zdobędzie popularność.

W szczególnych przypadkach w orbicie społecznych zainteresowań może znaleźć się tzw. zwykły człowiek jeśli będzie sprawcą określonego zdarzenia a jego działania zostaną odpowiednio nagłośnione (np. urządzi happening).

W doktrynie i orzecznictwie nie uzależnia się przesłanki bycia powszechnie znanym od rozpoznawalności danej osoby przez określony procent odbiorców. Przeciwnie, wymóg ten jest relatywizowany w zależności od kręgu adresatów.

Osoba publiczna musi liczyć się z ostrzejszą krytyką swej działalności zarówno w życiu politycznym, jak i prywatnym oraz z tym, iż będą publikowane jej zdjęcia, nawet przy okazji artykułów niepochlebnych i związanych i działalnością niezwiązaną z pełnionymi funkcjami politycznymi. Dlatego też zdjęcie celebryty wykonane w sklepie, na spacerze z rodziną czy też na wakacjach, co do zasady nie stanowi naruszenia. Sąd Najwyższy w jednym ze swych wyroków uznał, iż dostęp do prywatności osób publicznych i osób powszechnie znanych w wypadku braku udzielenia przez nie zgody uzasadniony jest faktem, że prowadzą one działalność publiczną lub pełnią funkcję publiczną. Cel omawianego przepisu art. 81 ust. 2 prawa autorskiego polega na założeniu, że osoby, które wzbudziły ogólne zainteresowanie, przestają w zasadzie należeć do siebie, a stają się przedmiotem praw społeczeństwa. W konsekwencji muszą one zrezygnować w pewnym zakresie ze swoich praw osobistych dla zaspokojenia powszechnego zainteresowania, jakie wywołały. Niedopuszczalne jest jednak przedstawienie ich bez wyraźnej zgody w sytuacjach intymnych.

Jeśli zaś chodzi o wyłączenie dotyczące osób stanowiących jedynie szczegół pewnej całości, ustawodawca nie również nie definiuje pojęcia zgromadzenia ani imprezy publicznej. Należy przyjąć, że zgromadzeniem jest publiczna grupa ludzi, niezwiązanych ze sobą więzami rodzinnymi lub osobistymi. Wielkość tej grupy nie ma znaczenia. Przez imprezę publiczną należy rozumieć imprezę otwartą dla nieokreślonego kręgu osób. O uznaniu imprezy za publiczną nie decyduje miejsce, w którym się ona odbywa, lecz dostępność dla nieokreślonego kręgu osób. W świetle więc omawianego unormowania można rozpowszechniać wizerunek osób będących np. uczestnikami konferencji naukowej, spacerujących w parku czy też uczestniczących w koncercie.

Dla zastosowania art. 81 ust. 2 pkt. 2 rozstrzygające znaczenie ma ustalenie w strukturze przedstawienia relacji między wizerunkiem osoby (lub osób) a pozostałymi elementami jego treści; rozpowszechnianie wizerunku nie wymaga zezwolenia, jeśli stanowi on jedynie element przypadkowy lub dodatkowy przedstawionej całości, tzn. w razie usunięcia wizerunku nie zmieniłby się przedmiot i charakter przedstawienia.

Gdy już wspominamy o Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, należy również pamiętać o autorze zdjęcia jako twórcy utworu oraz przysługujących mu autorskich prawach majątkowych, w których zawiera się wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:

• zaniechania naruszania;
• usunięcia skutków naruszenia;
• naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych albo przez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu;
• wydania uzyskanych korzyści.

Niezależnie od wyżej wskazanych roszczeń, uprawniony może się domagać:

1. jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w sposób i w zakresie określonym przez sąd;
2. zapłaty przez osobę, która naruszyła autorskie prawa majątkowe, odpowiedniej sumy pieniężnej, nie niższej niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia, na rzecz Funduszu Promocji Twórczości, gdy naruszenie jest zawinione i zostało dokonane w ramach działalności gospodarczej wykonywanej w cudzym albo we własnym imieniu, choćby na cudzy rachunek.

Jak można zauważyć, stopień ochrony zarówno autorskich praw majątkowych, jak i prawo do wizerunku i innych dóbr osobistych jest zapewniony przez krajowy porządek prawny niezwykle wyczerpująco. Problem jednak tkwi w skutecznej realizacji gwarancji ochronnych w praktyce. Efektywnym jest dotychczas środek określony w art. 14 Ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną, który zakłada blokowanie treści po otrzymaniu zgłoszenia naruszenia (tzw. procedura notice and takedown), tym samym przenosząc główną rolę w zapobieganiu niepożądanym zdarzeniom na podmioty pośredniczące w przekazywaniu informacji.

Wspomniane na początku niniejszego artykułu, fundamentalne dobra osobiste w postaci dobrego imienia, godności oraz czci podlegają ochronie na podstawie przepisów głównych, polskich aktów prawnych, jakimi są Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Kodeks Cywilny, a także Kodeks Karny.

Na gruncie prawa karnego bezprawne rozpowszechnianie drogą internetową obraźliwych komentarzy wraz z wizerunkiem osoby prywatnej, nosi znamiona przestępstwa typu kwalifikowanego zniesławienia, uregulowanego w art. 212 § 2 Kodeksu Karnego, w myśl którego sprawca, dopuszczający się pomówienia innej osoby o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Autorzy słynnych memów bronią się zazwyczaj przede wszystkim prawem do wolności słowa oraz prawem do krytyki, które to wartości rozumieją oni jako absolutne. Nic bardziej mylnego – zgodnie z doktryną oraz przyjętą linią orzeczniczą polskich sądów, przyjąć należy, iż prawa te napotykają na ograniczenia zakreślone między innymi, przez ochronę dobrego imienia innych osób, która jest składową konstytucyjnej zasady ochrony godności człowieka.